W ostatnich latach obserwowany jest w Polsce nasilający się proces starzenia się społeczeństwa. Według prognozy Głównego Urzędu Statystycznego [i], liczba ludności w wieku 60 lat i więcej w Polsce w roku 2030 ma wzrosnąć do poziomu 10,8 mln, a w 2050 r. wynieść 13,7 mln. Osoby starsze będą stanowiły około 40% ogółu ludności Polski. Częstym problemem zdrowotnym w grupie pacjentów geriatrycznych, związanym ze zmianami w układzie pokarmowym, brakiem odpowiedniej wiedzy żywieniowej, nieprawidłowych nawyków żywieniowych, monotonnych diet, zmniejszonego apetytu i aktywności fizycznej, jest rozwój niedożywienia białkowo-energetycznego [ii]. Ze zmianami spowodowanymi starzeniem się, współistniejącymi procesami chorobowymi oraz niedożywieniem ściśle związany jest zespół słabości, powodujący zmniejszenie rezerw czynnościowych organizmu oraz odporności na stresory, co skutkuje zwiększonym ryzykiem wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych: zwiększonej śmiertelności, upadków i hospitalizacji [iii, iv]. Kryteria rozpoznania zespołu słabości obejmują: niezamierzony spadek masy ciała (co najmniej 4,5 kg/rok), osłabienie siły mięśniowej poprzez pomiar siły ścisku dłoni, uczucie zmęczenia, spowolnienie chodu (czas przejścia 4,57 m) oraz niska aktywność fizyczna. Obecność 1-2 z powyższych kryteriów kwalifikuje pacjenta geriatrycznego jako podatnego na wystąpienie zespołu słabości, natomiast obecność 3 i więcej kryteriów decyduje o zakwalifikowaniu pacjenta jako osoby chorej [v, vi]. Szczególnym zainteresowaniem badaczy cieszy się aktualnie temat zwiększenia beztłuszczowej masy ciała pacjentów z zespołem słabości, a w konsekwencji siły i sprawności fizycznej, co próbuje się uzyskać poprzez zwiększoną podaż białka w diecie.
Białko odgrywa bardzo ważną rolę w odżywianiu ludzi – m.in. wpływa na wzrost i rozwój młodych organizmów, uzupełniania naturalne ubytki, naprawia tkanki, przyspiesza gojenie się ran, reguluje procesy życiowe, przemianę materii, gospodarkę wodną – odpowiada za właściwe ciśnienie onkotyczne i równowagę kwasowo-zasadową organizmu oraz procesy widzenia, a także bierze udział w procesach obronnych organizmu i krzepnięciu krwi. Organizm ludzki potrzebuje białek i aminokwasów do produkcji ważnych cząsteczek, takich jak enzymy, hormony, neuroprzekaźniki i przeciwciała – zatem bez odpowiedniego spożycia białka nie mógłby prawidłowo funkcjonować. W kontekście biologicznym białka są biomakrocząsteczkami niezbędnymi we wszystkich układach żywych, ponieważ są głównymi wykonawcami informacji genetycznej przechowywanej w DNA.
Specyficzną cechą metabolizmu białek w organizmie człowieka jest obrót białka (tzw. turn over), czyli funkcja syntezy (anabolizmu) i rozpadu (katabolizmu) białka. Koszt energetyczny obrotu białka zachodzącego w każdej komórce jest obliczany na poziomie 15% wydatków energetycznych, ale zapotrzebowanie na białko jest różne w zależności od wieku, płci, masy ciała, stanu zdrowia oraz stanu fizjologicznego u kobiet. Najczęstszymi przyczynami niedoboru białka, w tym związanymi z wiekiem, są: niewystarczające spożycie białka w diecie (utrata apetytu, problemy trawienne, zmniejszone zapotrzebowanie na energię, zmiana preferencji żywieniowych), zmniejszenie wykorzystania dostępnego białka (oporność anaboliczna [1], insulinooporność) oraz wyższe zapotrzebowanie podstawowe. Najbardziej narażone na niedobór białka w diecie są dzieci i młodzież, osoby starsze, kobiety w ciąży, a także osoby długotrwale hospitalizowane i przewlekle chore.
Utrzymanie samodzielnego trybu życia w zaawansowanym wieku w dużej mierze definiuje jakość życia. Jednym z głównych wyzwań zdrowotnych starzejącej się populacji jest spowolnienie ubytku masy ciała i osłabienia siły mięśni, tj. sarkopenii, aby zapobiec upośledzeniom funkcjonalnym mogącym powodować upadki, złamania, a ostatecznie prowadzić do stopniowej utraty autonomii. Mięsień dotknięty tym stanem, charakteryzuje się utratą własnej masy oraz naciekiem tkanki tłuszczowej i łącznej. Konsekwencjami tych procesów są pogorszenie funkcji skurczowej i metabolicznej włókien mięśniowych. Uważa się, że wśród wielu innych czynników etiologicznych, do sarkopenii przyczynia się niskie spożycie białka [vii]. Dane pochodzące z dużych badań kohortowych sugerują korzyści zdrowotne wynikające ze spożycia białka w ilościach większych niż aktualna zalecana dawka dietetyczna (RDA, Recommended Dietary Allowances, czyli zalecane dzienne spożycie). RDA reprezentuje szacowane średnie zapotrzebowanie plus 2 odchylenia standardowe, określone na podstawie wybranych badań bilansu azotowego, z których bardzo niewiele przeprowadzono u osób starszych, a to u nich występuje utrata mięśni, zmniejszone spożycie energii i aktywność fizyczna oraz choroby współistniejące, wpływające na równowagę azotową i anabolizm białek [viii].
Białko, dominujący składnik struktur komórkowych [ix], jest jedynym makroskładnikiem odżywczym, który nie ma nieaktywnego związku, mogącego służyć jako rezerwuar, a zatem aminokwasy pokarmowe muszą być włączone do białek funkcjonalnych. Aminokwasy ze źródeł egzogennych (pożywienie) oraz z hydrolizy białek endogennych przyczyniają się do utrzymania wewnątrzkomórkowej puli aminokwasów [x]. W stanach niedostatecznego pokrycia zapotrzebowania energetycznego przez węglowodany, tłuszcze i białka, to te ostatnie są wykorzystywane jako źródło energii (1 g białka dostarcza 4 kcal), jednak prowadzi to do upośledzenia gospodarki białkowej – ujemnego bilansu białkowego [xi]. Największymi rezerwuarami białka, które reagują anabolicznie na karmienie i mogą być szybko wykorzystane do dostarczenia aminokwasów całemu organizmowi podczas postu lub w odpowiedzi na stres, są białka kurczliwe mięśni szkieletowych. Niewystarczające spożycie białka w celu zaspokojenia dziennego zapotrzebowania prowadzi więc do zaniku mięśni szkieletowych, upośledzenia wzrostu mięśni i pogorszenia ich funkcji.
Badania nad bilansem azotowym wykazały, że średnie zapotrzebowanie na azot (N) u osób dorosłych wynosi 105 mg N/kg masy ciała dziennie, co odpowiada 0,66 g białka/kg masy ciała dziennie [xii, xiii]. Biorąc pod uwagę współczynnik zmienności 12% [iii], zalecane spożycie białka, zaspakajające podstawowe (!) potrzeby żywieniowe (życiowe) dla osób dorosłych – mężczyzn i kobiet, wynosi 0,8 g białka/kg masy ciała dziennie, co odpowiada zalecanemu dziennemu spożyciu białka wynoszącemu 55-57 g białka dla mężczyzn i odpowiednio 47-48 g białka dla kobiet. Zapotrzebowanie na ten makroskładnik jest również wyższe w przypadku aktywnego uprawiania sportu, by zapewnić utrzymanie i wzrost masy mięśniowej. Osobom o zwiększonej aktywności fizycznej, sportowcom zaleca się spożycie na poziomie 1,4-2 g białka/kg masy ciała/dobę.
Zapotrzebowanie na białko u osób starszych
Badania bilansu azotowego u osób w wieku 55-70 lat [ivx] i 77-99 lat [xv] wskazują, że zapotrzebowanie na białko może być nieco większe u osób starszych. Eksperymentalne testy metaboliczne wykazały, że osoby starsze wykazują zmniejszoną syntezę białek mięśniowych [xvi] i wymagają większych ilości aminokwasów by uzyskać maksymalny poziom ich syntezy [xvii]. Obserwacje te tłumaczy się opornością anaboliczną [xviii, xix, xx], co oznacza, że u osób starszych produkcja białek endogennych z białek dietetycznych jest upośledzona, między innymi z powodu zmniejszonej poposiłkowej dostępności aminokwasów i zmniejszonego przepływu krwi w mięśniach [xxi, xxii, xxiii]. Osobom powyżej 65 r. ż. obecnie zaleca się spożywanie białka co najmniej w ilości 1g/kg masy ciała i zwiększenie spożycia w obecności objawów niedożywienia lub chorób przewlekłych do co najmniej 1,2 g/kg masy ciała (a w uzasadnionych przypadkach chorób, np. ostrych i przewlekłych, chorób zapalnych, nawet do 1,5-2 g/kg masy ciała /dzień) [xxiv].
Wzór dziennego spożycia białka
Oprócz ilości białka, duże zainteresowanie skupia się obecnie na wzorcach spożycia białka w ciągu dnia. Sugestia, by równomiernie rozdzielić spożycie białka w każdym posiłku, aby sprzyjać anabolizmowi białek, wynika z dwóch głównych koncepcji [xxv]. Po pierwsze, ponieważ aminokwasy niezbędne [2] (EAA), w szczególności leucyna, same stymulują syntezę białek mięśniowych [xxvi], w każdym posiłku należy osiągnąć próg spożycia wysokiej jakości białka. Po drugie, nadmiar aminokwasów w diecie przekraczający zdolność maksymalnego stymulowania syntezy białek nie jest magazynowany, ale utleniany i dlatego można go uznać za „zmarnowany”. Podsumowując, potwierdzono, że bardziej zrównoważony rozkład dziennego spożycia białka (mięso, drób, ryby, rośliny strączkowe, jaja, nabiał, tofu, orzechy i nasiona), niezależnie od ilości, wiąże się z zwiększeniem masy mięśniowej u osób starszych. Z powodu kilku możliwych czynników, takich jak insulinooporność, stan zapalny i brak aktywności fizycznej, u osób starszych (często niedożywionych), zwiększa się próg poposiłkowego anabolizmu białek, co nazwano odpornością anaboliczną w przebiegu starzenia [xxvii].
Wykazano, że wzór spożycia białka u osób starszych nie jest tak wypaczony jak u młodszych – śniadanie jest także posiłkiem o najniższej zawartości białka, natomiast obiad i kolacja dostarczają więcej podobnych, średnich ilości białka, osiągając próg 30 g tylko dla mężczyzn, podczas kolacji. Biorąc pod uwagę ograniczony apetyt większości osób starszych, pragmatycznym zaleceniem zapewniającym optymalne spożycie byłoby włączenie do śniadania wysokiej jakości źródła białka. Zalecenie to jest nie tylko bezpieczne i wykonalne, ale może również zapewnić korzyści w zakresie kontroli sytości i masy ciała.
Kontrola spożycia białka a masa ciała
Wiele doniesień naukowych dostarcza dowodów ilustrujących korzystny wpływ na zdrowie spożycia białka w większych ilościach, niż rekomendowane. W szczególności zwiększona zawartość białka w diecie może służyć jako jedna ze strategii dietetycznych poprawiających kontrolę masy ciała poprzez zmniejszenie masy ciała (masy tłuszczowej przy jednoczesnym zachowaniu masy beztłuszczowej) [xxviii, xxix]. Wydaje się, że ta poprawa następuje w wyniku modulacji kontroli apetytu i uczucia sytości, prowadząc do zmniejszenia dziennego spożycia. Wzrost ilości białka w diecie zwiększa wydatki energetyczne poprzez procesy i reakcje zachodzące w organizmie, m.in. takie jak zwiększenie termogenezy poposiłkowej, zwiększenie podstawowej i całkowitej przemiany materii, wzrost tempa obrotu białka, zmniejszenie wydajności energetycznej w procesach glukoneogenezy z aminokwasów i cyklu glukoza-alanina. W efekcie następuje wzrost wydatków energetycznych przy tej samej ilości spożytej energii, a przez to zwiększone zostaje zużycie własnych rezerw energii (tłuszczu), czego skutkiem jest szybsza utrata masy ciała i tłuszczu. Warto zauważyć, że kilka kluczowych czynników dietetycznych – ilość, jakość i czas spożycia białka – może bezpośrednio wpływać na mechanizmy zachowań związanych z przyjmowaniem pokarmu, a pośrednio na kontrolę masy ciała.
Ilość białka i utrata masy ciała
Diety wysokobiałkowe w różny sposób wpływają na utratę masy ciała i zmiany w składzie ciała. W ściśle kontrolowanych, krótkotrwałych badaniach trwających krócej niż rok, wykazano, że diety wysokobiałkowe, w których od 16% do 45% dziennego spożycia stanowiło białko (tj. 1,2–1,6 g/(kg·dzień)), zapewniają większą utratę masy ciała, utratę masy tłuszczowej i/lub zachowanie masy beztłuszczowej, w porównaniu z normalną dietą białkową zawierającą 5–23% spożycia białka (1,2 vs. ≥0,8 g/kg m.c./dobę, wiek badanych: 65-72 lata [xxx, xxxi]. Efekt ten potwierdzono w badaniach długoterminowych (≥1 rok), choć u uczestników badania nie zwiększyła się beztłuszczowa masa ciała. Jedną z potencjalnych przyczyn tych sprzeczności może być nieprzestrzeganie diet długoterminowych. Ogólnie rzecz biorąc, osoby, którym przepisano dietę wysokobiałkową, zmniejszyły spożycie białka przez cały czas trwania badania, podczas gdy grupy stosujące normalną dietę białkową – zwiększyły. Możliwe jest zatem, że wpływ białka na utratę masy ciała i tkanki tłuszczowej wystąpi przy mniejszym wzroście jego spożycia, podczas gdy zachowanie beztłuszczowej masy ciała wymaga większej ilości białka.
Białko a kontrola apetytu
Jeśli chodzi o ocenę wpływu zwiększonego spożycia białka na mechanizmy zachowań związanych z przyjmowaniem pokarmu, większość danych pochodzi z badań obejmujących pojedynczy posiłek. Wyniki zazwyczaj obejmują subiektywne pomiary poposiłkowego odczucia apetytu i sytości (tj. głodu, chęci jedzenia i uczucia sytości), a także analizę stężeń obwodowych hormonów jelitowych, które potencjalnie modulują te odczucia, takich jak grelina, hormon stymulujący głód oraz hormony sytości – peptyd PYY i glukagonopodobny (GLP-1). Większość (71%) badań wykazała poprawę co najmniej 1 markera apetytu i sytości, zazwyczaj zwiększonego poposiłkowego uczucia sytości i stężenia PYY, po spożyciu posiłków o dużej zawartości białka w porównaniu z posiłkami normobiałkowymi, co rodzi pytanie, czy istnieje określony próg zawartości białka?. W ramach badań porównywano reakcje po posiłkach o różnej zawartości białka oraz pomiędzy posiłkami. Wszystkie posiłki powodowały natychmiastowy wzrost sytości, jednakże 30-g posiłek białkowy wywołał większy (i bardziej trwały) wzrost uczucia sytości poposiłkowej w porównaniu z wersjami 15-, 20- i 25-g. Dane te potwierdzają specyficzny próg sytości białka, wynoszący około 30 g białka na jeden posiłek [xxxii].
Czas posiłków a spożycie białka
Większość populacji osiąga proponowany próg sytości białka wynoszący 30 g na posiłek w porze lunchu i generalnie spożywa więcej białka w porze kolacji. Średnie spożycie białka podczas śniadania jest jednak znacznie niższe od tej ilości, a aż 60% niektórych grup wiekowych w ogóle pomija śniadanie w swoim jadłospisie. Ponieważ nawyk dietetyczny pomijania śniadań jest silnie powiązany z przyrostem masy ciała i otyłością [xxxiii], niezwykle istotne jest zbadanie łącznego wpływu śniadania i zwiększonej zawartości białka w diecie w celu poprawy kontroli masy ciała.Badanie, w którym oceniano sycące działanie białka podawanego przy okazjach różnych posiłków, dodatkowo potwierdza koncepcję spożywania większej ilości białka podczas śniadania [xxxiv]. Spożycie śniadania wysokobiałkowego doprowadziło do większej sytości, która utrzymywała się przez cały dzień aż do godzin wieczornych, w porównaniu z wysokobiałkowym obiadem lub kolacją, a ponadto do dobrowolnego ograniczenia zachowań związanych z wieczornym podjadaniem pokarmów o wysokiej zawartości tłuszczu i cukru. Dane te sugerują, że czas spożycia białka bezpośrednio wpływa na uczucie sytości i korzystne jest włączenie 30 g białka do porannego posiłku w celu długoterminowej poprawy kontroli masy ciała.
Jakość białka i kontrola masy ciała
Należy zauważyć, że zalecenia dotyczące posiłków i/lub diety w przypadku zwiększonego spożycia białka opierają się na badaniach obejmujących wysokiej jakości białka pochodzenia zwierzęcego. Praktyczne znaczenie włączenia białek zwierzęcych do diety wynika z ich wysokiej gęstości, której towarzyszy niższa zawartość energii w porównaniu z białkami roślinnymi. Zatem, próbując przestrzegać dostarczania do organizmu określonych ilości energii i makroskładników odżywczych, chude mięso zwierzęce pozwala na uzyskanie większej zawartości białka przy mniejszej liczbie kalorii. Ponadto, białka zwierzęce, szczególnie białko serwatkowe, sprzyjają przyrostowi masy beztłuszczowej poprzez zwiększoną syntezę białek mięśni szkieletowych oraz mają wpływ na poprawę kontroli apetytu i uczucie sytości w większym stopniu niż białka roślinne, takie jak np. białko sojowe.
Spożycie białka a oddziaływanie na zdrowie
Najczęściej cytowane opinie dotyczące wyższej od rekomendowanej zawartości białka w diecie są takie, że prowadzi ona do niewydolności nerek i/lub powoduje pogorszenie stanu kości. Badania naukowe pokazują jednak, że żadne z tych twierdzeń nie ma podstaw. Reakcją na zwiększenie ilości białka w diecie u osób z prawidłową czynnością nerek jest w rzeczywistości wzrost współczynnika filtracji kłębuszkowej, czyli wzmożone przesączanie kłębuszkowe [xxxv] – efekt pozytywny, ponieważ związany z wydalaniem toksyn. Co więcej, sugeruje się, że niskie spożycie białka pogarsza czynność nerek. Można więc wnioskować, że zawartość białka w diecie nie jest odpowiedzialna za postępujące pogorszenie funkcji nerek wraz z wiekiem [xxxvi].
Istnieją hipotezy zakładające, że diety zawierające większą ilość białka i produktów zbożowych, przy niskim spożyciu potasu, powodują większe obciążenie organizmu kwasami, natomiast zwiększenie wydalania kwasu moczowego nasila wydalanie wapnia z moczem, a następnie uwalnianie wapnia ze szkieletu. Nie ma jednak dowodu na to, że źródłem wydalanego wapnia są kości lub że kalciuria przyczynia się do rozwoju osteoporozy [xxxvii]. Dieta wysokobiałkowa może wpłynąć na zwiększenie ilości kwaśnych produktów metabolicznych, jednak nie jest to ilość tak znacząca, z którą nie byłby w stanie poradzić sobie nasz organizm. Sugeruje się, że białko w diecie jest składnikiem odżywczym wspierającym zdrowie kości, ale ma to miejsce tylko w przypadku spożycia odpowiedniej ilości wapnia [xxxviii].
Wykazano także związek między spożyciem białka a, odpowiednio, funkcjonalnością fizyczną lub parametrami czynnościowymi. Osoby spożywające więcej białka charakteryzowały się lepszymi parametrami funkcjonalnymi w zakresie siły i mobilności. W kilkuletnim okresie obserwacji odnotowano u nich również mniejszą utratę określonych parametrów czynnościowych (np. siły chwytu). Dwa prospektywne badania kohortowe wykazały odpowiednio mniejszą częstość występowania zespołu słabości [xxxix] lub mniejsze ryzyko jego wystąpienia [xxxx] przy wyższym (w porównaniu z niższym) spożyciem białka, w okresie około 3 lat.
WNIOSKI
AUTOR: Dorota Olszewska-Słonina
Katedra Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; dorolsze@cm.umk.pl
[1] Anabolizm to budowanie, synteza, tworzenie złożonych związków organicznych ustroju, takich jak białka ustrojowe, tłuszcze, węglowodany, enzymy i hormony. U osób starszych występują w większości procesy kataboliczne, gdy procesy budowy i odbudowy tracą na intensywności.
[2] Aminokwasy egzogenne, aminokwasy niezbędne – aminokwasy, których organizm nie może syntetyzować samodzielnie, więc muszą być dostarczane w pożywieniu, w przeciwieństwie do aminokwasów endogennych. Należą do nich: lizyna, leucyna, izoleucyna, walina, metionina, fenyloalanina, tryptofan, treonina.
[i] Główny Urząd Statystyczny. Urząd Statystyczny w Białymstoku. Analizy statystyczne. Sytuacja osób starszych w Polsce w 2021 r. Warszawa, Białystok, 2022. https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6002/2/4/1/sytuacja_osob_starszych_w_polsce_w_2021_r.pdf
[ii] Ożga E, Małgorzewicz S. Ocena stanu odżywienia osób starszych. Geriatria. 2013;7:98-103
[iii] Kelaiditi E, Abellan van Kan G, Cesari M. Frailty: role of nutrition and exercise. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2014;17(1):32-39.
[iv] Jaroch A. Zalecenia dotyczące spożycia białka dla pacjentów geriatrycznych z zespołem słabości. Gerontol. Pol., 2015;3: 89-100
[v] Fried LP, Tangen MC, Walston J, et al. Frailty in Older Adults: Evidence for a Phenotype. J Gerontology: Med Sci. 2001;56A(3):M146–M156.
[vi] Fried LP, Ferrucci L, Darer J, et al. Untangling the concepts of disability, frailty, and comorbidity: implications for improved targeting and care. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2004;59(3):255-63
[vii] Cruz-Jentoft, A.J., Baeyens, J.P., Bauer, J.M., Boirie, Y., Cederholm, T., Landi, F.,et al. Sarcopenia: European consensus on definition and diagnosis:Report of the European Working Group on Sarcopenia in Older People. Age Ageing, 2010;39(4): 412–423. doi:10.1093/ageing/afq034.
[viii] Rand, W.M., Pellett, P.L., and Young, V.R. Meta-analysis of nitrogen balancestudies for estimating protein requirements in healthy adults. Am. J. Clin.Nutr. 2003; 77(1): 109–127.
[ix] Matthews DE, Proteins and amino acids . Modern nutrition in health and disease. In: Ross AC, Caballero B, Cousins RJ, Tucker KL, Ziegler TR, editors. 11th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2014. pp. pp. 3–35.
[x] Liu Z, Barrett EJ. Human protein metabolism: its measurement and regulation. Am J Physiol Endocrinol Metab. 2002;283((6)):E1105–E1112.
[xi] Jarosz M., red. nauk., Normy żywienia dla populacji Polski, Wydawca: Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017
[xii] Rand WM, Pellett PL, Young VR. Meta-analysis of nitrogen balance studies for estimating protein requirements in healthy adults. Am J Clin Nutr. 2003;77((1)):109–27.
[xiii] Li M, Sun F, Piao JH, Yang XG. Protein requirements in healthy adults: a meta-analysis of nitrogen balance studies. Biomed Environ Sci. 2014;27((8)):606–13.
[xiv] Campbell WW, Trappe TA, Wolfe RR, Evans WJ. The recommended dietary allowance for protein may not be adequate for older people to maintain skeletal muscle. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2001;56((6)):M373–80.
[xv] Gersovitz M, Motil K, Munro HN, Scrimshaw NS, Young VR. Human protein requirements: assessment of the adequacy of the current Recommended Dietary Allowance for dietary protein in elderly men and women. Am J Clin Nutr. 1982;35((1)):6–14.
[xvi] Henderson GC, Dhatariya K, Ford GC, Klaus KA, Basu R, Rizza RA, et al. Higher muscle protein synthesis in women than men across the lifespan and failure of androgen administration to amend age-related decrements. FASEB J. 2009;23((2)):631–41.
[xvii] Moore DR, Churchward-Venne TA, Witard O, Breen L, Burd NA, Tipton KD, et al. Protein ingestion to stimulate myofibrillar protein synthesis requires greater relative protein intakes in healthy older versus younger men. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2015;70((1)):57–62.
[xviii] Witard OC, Wardle SL, Macnaughton LS, Hodgson AB, Tipton KD. Protein considerations for optimising skeletal muscle mass in healthy young and older adults. Nutrients. 2016;8((4)):181.
[xix] Landi F, Calvani R, Tosato M, Martone AM, Ortolani E, Savera G, et al. Protein intake and muscle health in old age: from biological plausibility to clinical evidence. Nutrients. 2016;8((5)):295.
[xx] Burd NA, Gorissen SH, van Loon LJ. Anabolic resistance of muscle protein synthesis with aging. Exerc Sport Sci Rev. 2013;41((3)):169–73.
[xxi] Bauer J, Biolo G, Cederholm T, Cesari M, Cruz-Jentoft AJ, Morley JE, et al. Evidence-based recommendations for optimal dietary protein intake in older people: a position Âpaper from the PROT-AGE Study Group. J Am Med Dir Assoc. 2013;14((8)):542–59.
[xxii] Deutz NE, Bauer JM, Barazzoni R, Biolo G, Boirie Y, Bosy-Westphal A, et al. Protein intake and exercise for optimal muscle function with aging: recommendations from the ESPEN Expert Group. Clin Nutr. 2014;33((6)):929–36.
[xxiii] Layman DK, Anthony TG, Rasmussen BB, Adams SH, Lynch CJ, Brinkworth GD, et al. Defining meal requirements for protein to optimize metabolic roles of amino acids. Am J Clin Nutr. 2015;101((6 Suppl)):1330S–8S.
[xxiv] Richter M, Baerlocher K, Bauer JM, Elmadfa I, Heseker H, Leschik-Bonnet E, Stangl G, Volkert D, Stehle P; on behalf of the German Nutrition Society (DGE). Revised Reference Values for the Intake of Protein. Ann Nutr Metab. 2019;74(3):242-250.
[xxv] Paddon-Jones, D., and Rasmussen, B.B. 2009. Dietary protein recommendationsand the prevention of sarcopenia. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care,12(1):86–90.
[xxvi] Volpi, E., Kobayashi, H., Sheffield-Moore, M., Mittendorfer, B., and Wolfe, R.R.2003. Essential amino acids are primarily responsible for the amino acidstimulation of muscle protein anabolism in healthy elderly adults. Am. J.Clin. Nutr.78(2): 250–258. PMID:12885705
[xxvii] Boirie, Y. 2013. Fighting sarcopenia in older frail subjects: protein fuel forstrength, exercise for mass. J. Am. Med. Dir. Assoc.14(2): 140–143. doi:10.1016/j.jamda.2012.10.017.
[xxviii] Leidy, H.J., Clifton, P.M., Astrup, A., Wycherley, T.P., Westerterp-Plantenga, M.S.,Luscombe-Marsh, N.D., et al. 2015a. The role of protein in weight loss andmaintenance. Am. J. Clin. Nutr.101(6): 1320S–1329S. doi:10.3945/ajcn.114.084038.
[xxix] Leidy, H.J., Hoertel, H.A., Douglas, S.M., Higgins, K.A., and Shafer, R.S. 2015b.Ahigh-protein breakfast prevents body fat gain, through reductions in dailyintake and hunger, in ‘breakfast skipping’ adolescents. Obesity,23(9): 1761–1764. doi:10.1002/oby.21185.
[xxx] Isanejad M, Mursu J, Sirola J, Kröger H, Rikkonen T, Tuppurainen M, et al. Association of protein intake with the change of lean mass among elderly women: The Osteoporosis Risk Factor and Prevention – Fracture Prevention Study (OSTPRE-FPS) J Nutr Sci. 2015;4:e41.
[xxxi] Dong, J.Y., Zhang, Z.L., Wang, P.Y., and Qin, L.Q. 2013. Effects of high-protein diets on body weight, glycaemic control, blood lipids and blood pressure in type 2 diabetes: meta-analysis of randomised controlled trials. Br. J. Nutr.110(5): 781–789. doi:10.1017/S0007114513002055.
[xxxii] Paddon-Jones, D., and Leidy, H. 2014. Dietary protein and muscle in older per-sons. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care,17(1): 5–11.
[xxxiii] Brown, A.W., Bohan Brown, M.M., and Allison, D.B. Belief beyond the evidence: using the proposed effect of breakfast on obesity to show 2 practices that distort scientific evidence. Am. J. Clin. Nutr. 2013; 98(5): 1298–1308. doi:10.3945/ajcn.113.064410..
[xxxiv] Leidy, H.J., Bossingham, M.J., Mattes, R.D., and Campbell, W.W. Increased dietary protein consumed at breakfast leads to an initial and sustained feeling of fullness during energy restriction compared to other meal times. Br. J. Nutr. 2009. 101(6): 798–803.
[xxxv] Schwingshackl, L., and Hoffmann, G. Comparison of high vs. normal/low protein diets on renal function in subjects without chronic kidney disease: a systematic review and meta-analysis. PLoS ONE, 2014; 9: e97656.
[xxxvi] Institute of Medicine. Dietary Reference Intakes for Energy, Carbohydrates, Fiber, Fat, Fatty Acids, Cholesterol, Protein and Amino Acids. 2005. The National Academies Press, Washington, DC, USA.
[xxxvii] Fenton, T.R., Tough, S.C., Lyon, A.W., Eliasziw, M., and Hanley, D.A. Causal assessment of dietary acid load and bone disease: a systematic review & meta-analysis applying Hill’s epidemiologic criteria for causality. Nutr. J. 2011; 10:41. doi:10.1186/1475-2891-10-41.
[xxxviii] Mangano, K.M., Sahni, S., and Kerstetter, J.E. Dietary protein is beneficial to bone health under conditions of adequate calcium intake: an update on clinical research. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care. 2014. 17(1): 69–74.
[xxxix] Sandoval-Insausti H, Pérez-Tasigchana RF, López-García E, García-Esquinas E, Rodríguez-Artalejo F, Guallar-Castillón P. Macronutrients intake and incident frailty in older adults: a prospective cohort study. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2016;71((10)):1329–34.
[xxxx] Beasley JM, LaCroix AZ, Neuhouser ML, Huang Y, Tinker L, Woods N, et al. Protein intake and incident frailty in the Women—s Health Initiative observational study. J Am Geriatr Soc. 2010;58((6)):1063–71.
#FunduszeUE #FunduszeEuropejski
„Materiał powstał w ramach projektu partnerskiego pn. Opieka długoterminowa – kształcenie kadr Etap I- dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej„
