Opieka nad osobą starszą, przewlekle chorą lub leżącą to niezwykle wymagające zadanie, które nie tylko obciąża fizycznie, ale również wiąże się z dużym stresem emocjonalnym. W Polsce, według danych Głównego Urzędu Statystycznego, liczba osób wymagających długoterminowej opieki stale rośnie*, co znacząco zwiększa zapotrzebowanie na wsparcie dla opiekunów, zarówno tych formalnych (np. pielęgniarek i zawodowych opiekunów), jak i nieformalnych, czyli członków rodzin. Opieka nad osobami starszymi, chorymi lub leżącymi to zadanie o dużym znaczeniu społecznym, jednak jego obciążenie psychiczne jest często niedoceniane.
Wyzwania i konsekwencje dla opiekunów
Wyzwania związane z opieką nad bliskimi są wielowymiarowe. Opiekunowie muszą często sprostać zadaniom, które są fizycznie wyczerpujące, takie jak przenoszenie pacjentów, karmienie, higiena osobista czy pomoc w codziennych czynnościach. Jednak to nie fizyczna strona opieki jest najtrudniejsza. Opiekunowie borykają się z presją psychiczną wynikającą z długotrwałego obciążenia emocjonalnego, odpowiedzialności oraz troski o zdrowie i komfort podopiecznych. Wielu z nich często staje przed dylematami moralnymi – jak na przykład decyzja o oddaniu bliskiego do placówki opiekuńczej. Te dylematy mogą prowadzić do poczucia winy i stresu, co dodatkowo komplikuje i tak już trudną sytuację.
Wzrost liczby osób starszych oznacza również, że wiele rodzin staje przed wyzwaniem, jakim jest zapewnienie wsparcia najbliższym. Jednak opieka nad bliskimi nie jest wyłącznie problemem rodzinnym. Wymaga ona szerokiego wsparcia systemowego oraz większej dostępności profesjonalnych usług opiekuńczych. W miarę jak populacja się starzeje, opiekunowie stają się fundamentem systemu zdrowotnego i opiekuńczego.
1. Rozpoznanie i akceptacja emocji
Pierwszym krokiem do dbania o swoje zdrowie psychiczne jest rozpoznanie i akceptacja emocji towarzyszących opiece. Emocje te są złożone i wielowymiarowe. Często opiekunowie przeżywają jednocześnie skrajnie różne emocje, jak współczucie, empatię, miłość, frustrację, złość, a czasem nawet poczucie beznadziejności. Jak wskazuje prof. Katarzyna Schier w książce „Psychologia relacji. Między cechami a kontekstem” (2013), kluczowe jest zrozumienie, że emocje te są naturalną reakcją na obciążenie związane z opieką nad bliską osobą.
(więcej od autorki na temat emocji i sposobów radzenia sobie z nimi znajdą Państwo w dodatku poniżej artykułu)
Często opiekunowie odczuwają lęk przed wyrażaniem negatywnych emocji, obawiając się, że zostaną osądzeni lub odrzuceni przez innych. Janusz Czapiński, w książce „Psychologia pozytywna” (2016), podkreśla, że opiekunowie nie powinni czuć się winni z powodu negatywnych emocji, takich jak zmęczenie, złość czy frustracja. Zamiast tego, powinni oni nauczyć się zarządzania swoimi emocjami. Nieodpowiednie radzenie sobie z tymi uczuciami może prowadzić do poważnych problemów, takich jak depresja czy wypalenie emocjonalne.
Rady dla opiekunów:
- Świadomość swoich uczuć: Staraj się regularnie analizować swoje emocje. Zastanów się, co czujesz, jakie sytuacje wywołują te uczucia i jak na nie reagujesz.
- Akceptacja negatywnych emocji: Pozwól sobie na odczuwanie negatywnych emocji bez obwiniania siebie. Złość, frustracja czy smutek to naturalne reakcje na trudne warunki.
- Rozmowy o emocjach: Podziel się swoimi emocjami z zaufaną osobą – to może być ktoś z rodziny, bliski przyjaciel, inny opiekun lub terapeuta. Rozmowa o swoich uczuciach pomaga w ich zrozumieniu i akceptacji.
2. Dbanie o odpoczynek i regenerację
Opiekunowie często mają tendencję do poświęcania całej swojej energii na opiekę nad chorym, zaniedbując własne potrzeby. To błąd, który prowadzi do przeciążenia psychicznego i fizycznego. Brak czasu na odpoczynek i regenerację to jeden z najczęstszych problemów, z jakimi borykają się opiekunowie. Wyniki badań wykazują, że chroniczny brak snu, ciągłe napięcie i przemęczenie mogą prowadzić do problemów zdrowotnych, w tym osłabienia odporności, problemów kardiologicznych, a nawet depresji.
W artykule „Zespół wypalenia zawodowego u opiekunów osób starszych” (Medycyna Paliatywna, 2018), Renata T. Czerwińska zwraca uwagę na to, że regularne przerwy od obowiązków opiekuńczych są kluczowe w zapobieganiu wypaleniu zawodowemu. Nawet krótki czas odpoczynku może znacząco poprawić samopoczucie opiekunów i zwiększyć ich efektywność w pracy.
Rady dla opiekunów:
- Planuj regularne przerwy: Jeśli to możliwe, postaraj się zaplanować przynajmniej krótkie przerwy w ciągu dnia. Możesz wyjść na spacer, zrobić sobie kawę lub po prostu chwilę odetchnąć w ciszy.
- Zadbaj o sen: Sen jest kluczowym elementem regeneracji. Brak snu wpływa negatywnie na Twoją zdolność radzenia sobie ze stresem. Staraj się spać przynajmniej 7–8 godzin dziennie.
- Delegowanie obowiązków: Jeśli to możliwe, dziel obowiązki z innymi członkami rodziny lub współpracownikami. Opieka nad osobą chorą nie musi spoczywać wyłącznie na Tobie.
3. Wsparcie społeczne i psychologiczne
Jednym z najlepszych sposobów na radzenie sobie z trudnościami emocjonalnymi związanymi z opieką nad osobą chorą jest poszukiwanie wsparcia wśród bliskich, znajomych lub grup wsparcia. Opiekunowie, którzy mogą liczyć na pomoc społeczną, znacznie lepiej radzą sobie z obciążeniem emocjonalnym.
Jak podkreśla Agnieszka Brzezińska w książce „Opiekunowie osób starszych – wyzwania i problemy” (2019), wymiana doświadczeń z innymi opiekunami może pomóc w radzeniu sobie z trudnościami, które wydają się nie do pokonania. Niejednokrotnie dzielenie się swoimi problemami z innymi, którzy przechodzą przez podobne doświadczenia, dostarcza wsparcia emocjonalnego i praktycznych rozwiązań.
Profesjonalne wsparcie psychologiczne, takie jak terapia indywidualna lub grupowa, również odgrywa kluczową rolę. W artykule „Znaczenie wsparcia społecznego w procesie opieki nad osobami starszymi” (Psychologia Zdrowia, 2017), dr Tomasz Witkowski wskazuje, że opiekunowie, którzy korzystają z profesjonalnej pomocy psychologicznej, rzadziej doświadczają wypalenia zawodowego i depresji.
Rady dla opiekunów:
- Szukaj grup wsparcia: Dołącz do grup wsparcia dla opiekunów, zarówno w formie online, jak i stacjonarnie. Możliwość wymiany doświadczeń z innymi opiekunami może być bardzo pomocna.
- Korzystaj z pomocy specjalistów: Psychologowie i terapeuci specjalizujący się w opiece długoterminowej mogą pomóc w radzeniu sobie z trudnymi emocjami i nauczyć efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem.
4. Techniki relaksacyjne i mindfulness
Stres towarzyszący opiece nad osobą chorą może wydawać się przytłaczający. Jednym z efektywnych sposobów radzenia sobie z nim jest wprowadzenie technik relaksacyjnych i mindfulness do codziennej rutyny. Techniki te pomagają opiekunom w zwiększeniu koncentracji, zredukowaniu napięcia i poprawie samopoczucia.
Dr Małgorzata Dobrowolska, autorka książki „Techniki relaksacyjne w codziennym życiu opiekuna” (2019), wskazuje, że techniki takie jak kontrola oddechu, medytacja czy progresywna relaksacja mięśni mogą znacząco obniżyć poziom stresu. Mindfulness, czyli uważność, pozwala opiekunom skupić się na chwili obecnej, co pomaga ograniczyć nadmierne rozmyślania o przyszłości lub przeszłości.
Rady dla opiekunów:
- Praktykuj mindfulness: Nawet kilka minut dziennie poświęconych na uważną medytację może znacząco zmniejszyć stres. Wykorzystaj aplikacje lub dostępne kursy online, aby nauczyć się podstawowych technik.
- Relaksacja mięśni: Progresywna relaksacja mięśni, polegająca na napinaniu i rozluźnianiu różnych grup mięśniowych, to skuteczna technika redukująca napięcie.
5. Znaczenie samoopieki
Opiekunowie często poświęcają całą swoją energię na pomoc innym, zapominając o sobie. Tymczasem regularne dbanie o swoje potrzeby, zarówno fizyczne, jak i psychiczne, jest absolutnie kluczowe. W publikacji „Samoopieka i jej rola w utrzymaniu zdrowia psychicznego opiekunów osób starszych” (Gerontologia Polska, 2020), Anna Zielińska podkreśla, że samoopieka nie jest luksusem, ale koniecznością dla opiekunów, którzy chcą uniknąć wypalenia emocjonalnego.
Rady dla opiekunów:
- Zadbaj o aktywność fizyczną: Regularna aktywność fizyczna poprawia kondycję, zmniejsza stres i poprawia nastrój. Nawet krótka, codzienna gimnastyka może przynieść pozytywne efekty.
- Pielęgnuj hobby: Znalezienie czasu na hobby lub aktywności, które sprawiają przyjemność, pomaga utrzymać równowagę psychiczną i naładować wewnętrzne baterie.
Podsumowanie
Opieka nad osobami starszymi, chorymi lub leżącymi to wyzwanie, które wymaga ogromnej siły psychicznej. Aby skutecznie pełnić tę rolę przez długi czas, opiekunowie muszą nauczyć się dbać o swoje emocje i zdrowie psychiczne. Regularne odpoczynki, techniki relaksacyjne, wsparcie społeczne oraz samoopieka są kluczowymi elementami, które pozwalają uniknąć wypalenia i przeciążenia.
*Kluczowe dane
- Starzenie się społeczeństwa – odsetek osób w wieku powyżej 65 lat wzrasta w szybkim tempie. W 2020 roku osoby starsze stanowiły 22% populacji, a prognozy wskazują, że do 2050 roku ich udział wzrośnie do około 40%.
- Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową – liczba osób, które wymagają codziennej pomocy z powodu niepełnosprawności, chorób przewlekłych lub wieku, wynosi około 2 miliony. Dane te obejmują zarówno osoby wymagające opieki w instytucjach, jak i w domach.
- Kobiety częściej potrzebują opieki – kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, co powoduje, że stanowią większość osób starszych wymagających opieki. Szczególnie w grupie osób powyżej 80. roku życia kobiety stanowią około 70%.
- Przewidywania na przyszłość – GUS prognozuje, że liczba osób starszych, które będą potrzebować wsparcia, będzie stale wzrastać, a do 2035 roku liczba osób wymagających opieki długoterminowej może się podwoić w stosunku do obecnej liczby.
AUTOR: Anna Kuzman
Fundacja Pro Omnis, Bydgoszcz
Źródła:
1. Główny Urząd Statystyczny, „Sytuacja demograficzna osób starszych w Polsce w latach 2020-2021” (2021)
2. Główny Urząd Statystyczny, „Prognoza ludności na lata 2014-2050” (2014)
DODATEK
Poniżej znajdą Państwo dodatkowe informacje które pozwolą poszerzyć nieco swoją wiedzę na temat emocji, zwłaszcza tych negatywnych oraz poznać bardziej szczegółowo strategie radzenia sobie z nimi. Informacje oparte na książce Prof. Katarzyny Schier „Psychologia relacji. Między cechami a kontekstem” (2013). Autorka szczegółowo opisuje, jak różnorodne emocje mogą towarzyszyć opiece i jak ich zrozumienie jest niezbędne, aby skutecznie sobie z nimi radzić.
1. Różnorodność emocji w opiece nad osobą starszą lub chorą
Prof. Schier wskazuje, że emocje opiekunów mogą obejmować szerokie spektrum – od pozytywnych, takich jak empatia i współczucie, po trudniejsze emocje, takie jak frustracja, gniew, poczucie bezradności, a nawet poczucie winy. Każda z tych emocji ma swoją przyczynę i warto ją rozpoznać, aby zrozumieć, jak wpływa na codzienne funkcjonowanie opiekuna.
Empatia i współczucie
Empatia i współczucie to naturalne reakcje na cierpienie i potrzeby drugiego człowieka. Opiekunowie często czują silną więź z osobami, którymi się zajmują, co motywuje ich do troski i poświęcenia. Empatia pozwala im zrozumieć ból i dyskomfort chorego, a współczucie staje się motorem do udzielania wsparcia. Jednak nadmiar empatii, szczególnie w sytuacjach długotrwałego stresu, może prowadzić do przeciążenia emocjonalnego. Opiekunowie, którzy intensywnie odczuwają cierpienie podopiecznego, mogą sami zacząć odczuwać chroniczny smutek lub wyczerpanie psychiczne. Zjawisko to jest znane jako „zmęczenie współczuciem” (ang. compassion fatigue) i może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak wypalenie zawodowe.
Frustracja i gniew
Frustracja to częsta emocja towarzysząca opiece, szczególnie gdy postępy w zdrowiu podopiecznego są niewielkie lub kiedy opiekun staje przed wyzwaniami, które wydają się nie do przezwyciężenia. Opiekunowie mogą czuć się sfrustrowani z powodu braku wsparcia zewnętrznego, ciężaru fizycznej pracy lub trudności w zarządzaniu czasem. Zdarza się, że frustracja przeradza się w gniew, który często jest tłumiony z powodu poczucia obowiązku lub wstydu. Opiekunowie mogą odczuwać gniew wobec sytuacji, podopiecznego, a czasem nawet siebie samych za brak cierpliwości lub skuteczności.
Poczucie bezradności
Poczucie bezradności to jedna z najtrudniejszych emocji, z którymi muszą zmagać się opiekunowie. Wynika ono z przekonania, że mimo ogromnych starań, ich działania nie przynoszą poprawy stanu zdrowia podopiecznego lub nie są wystarczające. Bezradność może również pojawiać się w sytuacjach, gdy choroba podopiecznego postępuje, a opiekun nie jest w stanie nic zrobić, aby to zmienić. Takie doświadczenia mogą prowadzić do depresji, poczucia winy oraz pogłębienia frustracji.
Poczucie winy
Opiekunowie często odczuwają poczucie winy, zarówno wtedy, gdy uważają, że nie robią wystarczająco dużo, jak i w sytuacjach, gdy mają negatywne emocje wobec podopiecznego. Mogą czuć się winni za swoją frustrację, a nawet za to, że potrzebują przerwy czy odpoczynku. Poczucie winy może być również efektem konfliktu ról – opiekunowie, którzy dzielą swoje obowiązki między rodziną a opieką, często odczuwają presję, aby sprostać wszystkim wymaganiom, co wywołuje ogromny stres.
2. Znaczenie rozpoznania emocji
Zrozumienie, że emocje te są normalne, to pierwszy krok do ich zaakceptowania i radzenia sobie z nimi. Według prof. Schier, jednym z największych wyzwań jest przyznanie się przed samym sobą, że opieka może wywoływać trudne emocje. Wielu opiekunów, zwłaszcza członków rodzin, wstydzi się swoich negatywnych odczuć, co prowadzi do ich tłumienia. Tłumienie emocji na dłuższą metę może być szkodliwe, ponieważ prowadzi do narastającego napięcia, które znajduje ujście w niekontrolowanych wybuchach złości lub w problemach zdrowotnych, takich jak zaburzenia snu, bóle głowy czy depresja.
Prof. Schier sugeruje, że najlepszym sposobem na radzenie sobie z tymi emocjami jest ich rozpoznanie i zaakceptowanie. Ważne jest, aby umieć identyfikować zarówno pozytywne, jak i negatywne emocje. Opiekunowie muszą zdać sobie sprawę, że każdy człowiek w sytuacji długotrwałego stresu i obciążenia doświadcza negatywnych emocji. Rozpoznanie tych uczuć daje możliwość szukania wsparcia i zastosowania strategii, które mogą pomóc w ich opanowaniu.
3. Strategie radzenia sobie z emocjami
Prof. Schier wskazuje również na kilka metod, które mogą pomóc opiekunom w radzeniu sobie z emocjami:
Pisanie dziennika emocji
Pierwszą pomocną strategią może być pisanie dziennika, w którym opiekun może zapisywać, co czuje każdego dnia, co wywołuje u niego stres lub zadowolenie. Taka praktyka pomaga lepiej zrozumieć swoje reakcje emocjonalne, a także monitorować zmiany w samopoczuciu na przestrzeni czasu.
Wyrażanie emocji i szukanie wsparcia
Drugą ważną strategią, o której wspomina autorka, jest znalezienie przestrzeni na wyrażanie swoich emocji. Opiekunowie często tłumią swoje uczucia, zwłaszcza te negatywne, z poczucia obowiązku lub wstydu. Jednak prof. Schier podkreśla, że tłumienie emocji prowadzi do kumulowania napięcia, co może ostatecznie prowadzić do wybuchów złości lub dolegliwości somatycznych. Rozmowa z kimś zaufanym – partnerem, przyjacielem, członkiem rodziny, a także uczestnictwo w grupach wsparcia dla opiekunów – może pomóc w wyrażaniu trudnych emocji w bezpieczny sposób. Grupy wsparcia, gdzie opiekunowie mogą podzielić się swoimi doświadczeniami i posłuchać o problemach innych osób, pełnią również funkcję terapeutyczną. Dają poczucie wspólnoty i pozwalają na normalizację emocji, które mogą być uważane za wstydliwe lub trudne do zaakceptowania.
Techniki relaksacyjne i radzenie sobie ze stresem
Prof. Schier opisuje także skuteczność technik relaksacyjnych w radzeniu sobie z napięciem emocjonalnym i stresem. Techniki te pomagają opiekunom wyciszyć umysł i odzyskać kontrolę nad emocjami, które mogą wymknąć się spod kontroli w sytuacjach przewlekłego stresu. Autorka zaleca proste metody, takie jak:
- Ćwiczenia oddechowe – głębokie, kontrolowane oddychanie pomaga w szybkim obniżeniu poziomu stresu i zwiększeniu koncentracji.
- Relaksacja mięśni – technika ta polega na napinaniu i rozluźnianiu różnych grup mięśniowych w celu rozładowania napięcia w ciele, które często towarzyszy emocjonalnemu stresowi.
- Medytacja uważności (mindfulness) – polega na skupieniu się na obecnej chwili bez oceniania własnych myśli i emocji. Praktykowanie mindfulness pomaga opiekunom zaakceptować trudne emocje bez przytłaczającego stresu.
4. Odzyskiwanie równowagi poprzez samoopiekuńcze działania
Prof. Schier podkreśla, że opiekunowie muszą nauczyć się dbać o siebie, aby móc skutecznie pełnić swoją rolę. Często zdarza się, że opiekunowie zapominają o swoich własnych potrzebach, co prowadzi do wyczerpania emocjonalnego. Autorka przypomina, że dbanie o siebie nie jest egoistyczne, lecz niezbędne dla utrzymania zdrowia psychicznego.
W praktyce oznacza to wypracowanie regularnych przerw od opieki, angażowanie się w aktywności, które sprawiają przyjemność (czytanie książek, spacery, rozwijanie hobby) oraz zwracanie uwagi na swoje potrzeby fizyczne, takie jak odpowiednia ilość snu, zdrowa dieta czy regularna aktywność fizyczna. Samoopieka powinna być świadomym działaniem, a nie czymś, co jest zaniedbywane kosztem innych.
5. Zarządzanie poczuciem winy
Prof. Schier porusza także temat poczucia winy, które często towarzyszy opiekunom. Wynika ono z przekonania, że nie robią wystarczająco dużo, nie poświęcają wystarczająco czasu lub nie odczuwają wyłącznie pozytywnych emocji wobec swojego podopiecznego. Poczucie winy jest często związane z wysokimi oczekiwaniami, które opiekunowie stawiają sami sobie.
Autorka sugeruje, że ważnym krokiem w radzeniu sobie z poczuciem winy jest ustalenie realistycznych oczekiwań wobec siebie i zrozumienie, że każdy ma swoje granice. Ważne jest również zaakceptowanie, że negatywne emocje, takie jak frustracja czy zmęczenie, są naturalną częścią opieki i nie oznaczają braku miłości czy troski. Opiekunowie muszą nauczyć się wybaczać sobie i traktować siebie z większą łagodnością.
6. Profesjonalne wsparcie psychologiczne
W skrajnych przypadkach, gdy opiekunowie nie są w stanie samodzielnie poradzić sobie z obciążeniami emocjonalnymi, prof. Schier rekomenduje skorzystanie z profesjonalnego wsparcia psychologicznego. Terapia psychologiczna lub coaching mogą pomóc w nauce efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem, w lepszym rozumieniu swoich emocji oraz w wypracowaniu konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnościami.
Podsumowując, prof. Katarzyna Schier w swojej książce „Psychologia relacji. Między cechami a kontekstem” kładzie duży nacisk na potrzebę zrozumienia i akceptacji emocji, które towarzyszą opiece nad osobą starszą lub chorą. Wskazuje również konkretne strategie, takie jak rozpoznawanie emocji, wyrażanie ich, korzystanie z technik relaksacyjnych oraz zadbanie o własne potrzeby. Wszystkie te działania mają na celu poprawę jakości życia opiekunów oraz zapobieganie wyczerpaniu emocjonalnemu.
Bibliografia:
- Brzezińska, A. (2019). Opiekunowie osób starszych – wyzwania i problemy. Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Czerwińska, R. T. (2018). Zespół wypalenia zawodowego u opiekunów osób starszych. Medycyna Paliatywna.
- Dobrowolska, M. (2019). Techniki relaksacyjne w codziennym życiu opiekuna. Wydawnictwo Medyczne.
- Schier, K. (2013). Psychologia relacji. Między cechami a kontekstem. Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Witkowski, T. (2017). Znaczenie wsparcia społecznego w procesie opieki nad osobami starszymi. Psychologia Zdrowia.
- Zielińska, A. (2020). Samoopieka i jej rola w utrzymaniu zdrowia psychicznego opiekunów osób starszych. Gerontologia Polska.
- Czapiński, J. (2016). Psychologia pozytywna. Wydawnictwo Naukowe PWN.
#FunduszeUE #FunduszeEuropejski
„Materiał powstał w ramach projektu partnerskiego pn. Opieka długoterminowa – kształcenie kadr Etap I- dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej„
