Bez względu na wiek i stan zdrowia jedzenie jest jedną z największych przyjemności życia i ważne jest, aby tak pozostało jak najdłużej. Wbrew powszechnemu przekonaniu potrzeby żywieniowe nie zmniejszają się wraz z wiekiem, lecz zmieniają się, reagując na zmiany w metabolizmie. Wraz z upływem czasu, zmienia się funkcjonowanie naszych narządów, co jest zjawiskiem fizjologicznym.
Wiemy dzisiaj, że żywienie, czyli dieta i aktywność fizyczna, odgrywają zasadniczą rolę w ochronie zdrowia. Przyczyniają się tym samym do „dobrego starzenia się”, a później do ograniczenia utraty autonomii. Dlatego bardzo ważne jest utrzymanie, a nawet powrót do „dobrej” diety i codziennej aktywności fizycznej. Nie zawsze jest to łatwe, gdy jest się osłabionym, ponieważ problemy zdrowotne i starzenie się wpływają na sposób, w jaki jemy i jak się poruszamy.
Dialog i wspólne wypracowanie rozwiązań
Ważne jest, aby nie robić wszystkiego za osobę, której się pomaga, aby zachować jej zdolność do działania i podejmowania decyzji. Znalezienie właściwych słów i tonu nie zawsze jest łatwe, zwłaszcza gdy opiekun jest zmęczony lub ma mało czasu. Ważne jest jednak, aby w miarę możliwości zadbać o wsłuchanie się w potrzeby podopiecznych, znalezienie czasu na zadawanie pytań, wysłuchanie rozmówcy i rozmowę z nim, mimo trudności w wysławianiu się, problemów ze słuchem lub wzrokiem. Nie osądzajmy, szanujmy nawyki i wybory osoby pozostającej pod naszą opieką. Jeśli to konieczne, próbujmy delikatnie nakłonić ją do zmiany nawyków, nie destabilizując jej jednak radykalnymi zmianami. Sprzyjajmy autonomii osoby starszej w jak największym stopniu, nie wyręczając jej w czynnościach, do których wykonania jest zdolna. Poprośmy ją, aby „zrobiła coś razem z nami” (wspólnie przygotowana lista zakupów, przygotowanie posiłków, wybór zajęć itp.). Pozostawmy jej odpowiedzialność za własny budżet tak długo, jak to możliwe.
Zadbaj o siebie aby móc zadbać o innych
Kiedy mieszkamy z ukochaną osobą lub regularnie jej pomagamy, może się zdarzyć, że skupieni na udzielanym wsparciu zapominamy zadbać o własne zdrowie. A jest to konieczne, dla nas samych, ale także po to, aby lepiej pomagać innym. Nie czujmy się zobligowani do brania wszystkiego na swoje barki i nie obwiniajmy się, jeśli czujemy, że już nie dajemy rady. Prośmy o pomoc: odpowiednie instytucje mogą zapewnić nam tymczasowe lub długoterminowe wsparcie. Codziennie, lub kilka razy w tygodniu, znajdźmy chwilę dla siebie. Utrzymujmy jak najwięcej kontaktów z przyjaciółmi lub rodziną. Obserwujmy swoją masę ciała i ogólnie swoje zdrowie. Przedyskutujmy swoją rolę „opiekuna” z lekarzem, który w ten sposób będzie szczególnie zwracał uwagę na ryzyko wyczerpania. Postępujmy również zgodnie z wytycznymi „Norm Żywienia Człowieka dla populacji polskiej”, które są dostosowane do odpowiednich kategorii wiekowych.
Cztery najważniejsze punkty, na które należy zwrócić uwagę
Niezależnie od stanu zdrowia osoby, której pomagamy, należy zwrócić uwagę na cztery zasadnicze zagadnienia: masę ciała, dietę, poziom nawodnienia i aktywności fizycznej. Przy najmniejszych oznakach niekorzystnych zmian wskazane jest zachęcanie podopiecznego do wezwania lekarza. Opiekun powinien osobę starszą w tym wyręczyć tylko wtedy, gdy sama odmówi. Zachowajmy szczególną czujność w przypadku cukrzycy, chorób układu krążenia u osoby, którą się opiekujemy, ale także wtedy, gdy całość lub część wyżywienia zapewniają posiłki dostarczane do domów, ponieważ nie zawsze są one spożywane (zwłaszcza jeśli osoba, której pomagamy, dotknięta jest chorobą Alzheimera – ryzyko niedożywienia jest wysokie).
MASA CIAŁA
Poprośmy osobę, której pomagamy, aby się zważyła lub pomóżmy jej, jeśli to konieczne: ważyć się raz w miesiącu, a raz w tygodniu w określonych sytuacjach:
- w przypadku zagrożenia odwodnieniem: wysoka temperatura (fala upałów, silne ogrzanie pomieszczeń mieszkalnych), gorączka, biegunka, wymioty;
- po infekcji, hospitalizacji lub szoku emocjonalnym;
- w przypadku niedawno przebytej niewydolności serca.
Niezbędne jest więc posiadanie wagi w domu. Wyniki pomiarów masy ciała, wykonywanych z grubsza o tej samej porze i w tym samym stroju (bez butów), dobrze jest zapisać w kalendarzu lub notatniku. A jeśli masa szybko się zmienia? Utrata lub przyrost masy ciała w ciągu kilku dni wynika z wahań ilości wody w organizmie. Utrata masy ciała od 1 do 2 kg w ciągu tygodnia często odzwierciedla stan odwodnienia. Niektóre objawy odwodnienia to uczucie suchości w ustach i trudności w połykaniu pokarmu suchego, a czasem nawet wszelkiego rodzaju jedzenia. Zmarszczki skóry i mocz stają się ciemne. W takim wypadku należy skontaktować się z lekarzem, ponieważ odwodnienie w podeszłym wieku jest szczególnie niebezpieczne i niezwłocznie poprosić podopiecznego o wypicie 1/2 szklanki płynu (wody, zupy itp.) co pół godziny.
Przyrost masy ciała o ponad 2 kg w ciągu jednego tygodnia często odzwierciedla zatrzymanie wody w organizmie, które objawia się opuchniętymi wieczorem nogami. Wiąże się to z niewłaściwym leczeniem farmakologicznym (stosowanym np. w przypadku niewydolności serca lub nerek). Stan taki wymaga konsultacji z lekarzem, aby zbilansować leczenie. Jeśli natomiast utrata lub przyrost masy ciała zmienia się powoli (w ciągu kilku tygodni lub więcej), odzwierciedla to brak równowagi między dostarczaniem energii do organizmu (pożywienie) a wydatkiem energetycznym (funkcjonowanie organizmu i aktywność fizyczna). Należy powiadomić lekarza, jeśli w ciągu miesiąca masa zmieniła się o 2 kg lub więcej.
Utrata masy ciała rzędu -5% w ciągu 1 miesiąca lub -10% w ciągu 6 miesięcy odzwierciedla niedożywienie, co oznacza, że osoba starsza je mniej (zyskuje mniej zasobów energetycznych) niż wydatkuje. Przyrost masy ciała co najmniej + 5% po niedożywieniu oznacza, że osoba starsza jest w trakcie leczenia, i stan ten jest prawidłowy.
W wieku podeszłym nadwaga i otyłość nie mają takiego samego wpływu na zdrowie. U osób młodszych, im większa masa ciała, tym większe ryzyko chorób (zwłaszcza sercowo-naczyniowych). Natomiast u osoby starszej nie wydaje się, aby utrata masy ciała poprawiała stan zdrowia – wręcz przeciwnie, w pewnych sytuacjach możliwe, że chroni ją pewna nadwaga: mniej złamań szyjki kości udowej, mniejsze ryzyko śmierci w przypadku hospitalizacji… Innymi słowy, jeśli osoba, której pomagamy, ma nadwagę, nie chodzi o to, żeby schudła, ale po prostu o to, żeby jego masa ciała się ustabilizowała (tzn. żeby ustawicznie nie wzrastała).
Jeśli osoba starsza przybrała na wadze w stosunkowo krótkim czasie (np. 10 kg w ciągu kilku miesięcy), może to wpłynąć na jej mobilność i życie towarzyskie. Poprośmy ją, aby sama nie przechodziła na dietę, ale skonsultowała się z lekarzem w celu ustalenia przyczyn przybierania na wadze. Lekarz może jej doradzić lub skierować do dietetyka. Często wystarczy poprawić kilka „błędów”, w szczególności: poprzez ustalenie stałego rytmu 3 posiłków dziennie + 1 przekąska; unikanie podgryzania między tymi posiłkami, zwłaszcza produktów słodkich, tłustych i słonych (produktów pobudzających apetyt, itp.); jedząc dwa razy dziennie bogate w białko mięso, ryby lub jajka; poruszając się każdego dnia: np. chodzić, a nawet wykonywać ćwiczenia fizyczne (ewentualnie z pomocą fizjoterapeuty), co jest szczególnie ważne dla zachowania wydolności mięśni podczas odchudzania.
DIETA
Niezależnie od aktywności i stylu życia osoby starszej, utrzymanie rytmu żywieniowego trzech posiłków dziennie z dodatkiem jednej przekąski (np. podwieczorek), pomaga równomiernie rozłożyć spożycie pokarmów w ciągu dnia i regulować glikemię (poziom cukru we krwi). To ważne, ponieważ wraz z wiekiem funkcjonowanie organizmu ulega zmianom: trawienie jest dłuższe i trudniejsze. Aby to ułatwić, wszystkie posiłki i przekąski powinny być podawane w odstępach o co najmniej trzygodzinnych.
Należy zachować szczególną czujność jeśli: osoba starsza jest na diecie, czy to przepisanej przez lekarza, czy też takiej, którą sama sobie narzuciła; osoba, której pomagamy, jadła mniej przez ponad trzy dni; już nie spożywa — lub nie spożywa już dużo — niektórych pokarmów (mięsa, warzyw, owoców, produktów mlecznych itp.).
Śniadanie to posiłek, którego nie należy zaniedbywać: pozwala organizmowi naładować się energią po nocy. Aby uniknąć znacznego obniżenia poziomu glukozy rano, gdy podopieczni wstają i są narażeni na zła samopoczucie, które może doprowadzić do upadku, upewnijmy się, że osoba, której pomagamy, zjadła śniadanie w czasie krótszym niż 12 godzin od kolacji poprzedniej nocy.
Obiad to często główny posiłek dnia, którego układ powinien pozostać, jeśli to możliwe, w tradycyjnej formie, tj. podawany w „tradycyjnej” kolejności: przystawka + danie główne + deser. Ten posiłek jest głównym źródłem białka (mięso lub ryby lub jaja).
W zaawansowanym wieku konieczna jest lepsza regulacja poziomu cukru we krwi, ponieważ węglowodany są już trudniejsze do magazynowania w wątrobie i mięśniach. Podwieczorek pomaga zwiększyć spożycie pokarmów u osób, które jedzą stosunkowo mało podczas posiłków. Należy zapewnić podopiecznemu jedną lub dwie potrawy (do wyboru) z następujących grup: owoce, chleb lub ciastka, produkty mleczne + 1 gorący lub zimny napój.
Lekka zupa, twarożek i kompot… to za mało na wieczór! Ważne jest, aby w menu kolacji znalazły się produkty zbożowe (makaron, ryż, kasza manna itp.), które dostarczą organizmowi węglowodanów złożonych na noc i często pozwolą na lepszy sen. Najlepiej unikać jedzenia zbyt długo przed pójściem spać, ale jeśli tak się stanie, zapewnijmy osobie, którą się opiekujemy, przekąskę przed pójściem spać.
Zaburzenia połykania (dysfagia), którym czasami towarzyszy dyskomfort w gardle, może mieć poważne konsekwencje (odwodnienie, niedożywienie, niedobory) i dlatego należy się nim szybko zająć, szczególnie u osób starszych. Z dysfagią można powiązać wiele objawów, w tym: odruchy wymiotne lub kaszel lub krztuszenie się podczas próby połknięcia, uczucie, jakby jedzenie utknęło w gardle, trudność w rozpoczęciu połykania, ból podczas połykania, ślinienie się lub nadmierne wydzielanie śliny. Wśród podstawowych przyczyn dysfagii ustno-gardłowej można wyróżnić: zaburzenia neurologiczne, takie jak choroba Parkinsona lub stwardnienie rozsiane; uszkodzenia neurologiczne, takie jak udar lub uraz rdzenia kręgowego; upośledzenie natury laryngologicznej: dusznica bolesna lub zapalenie gardła, uchyłek Zenkera (przepuklina wewnętrznej wyściółki przełyku przez ścianę mięśniową), a nawet poważniejsze upośledzenie, np. nowotwór w tej okolicy.
Niektóre z czynników powodujących dysfagię przełyku to: achalazja przełyku – dolny zwieracz przełyku (który jest mięśniem) nie rozluźnia się wystarczająco, aby umożliwić przejście pokarmu do żołądka; rozproszone skurcze przełyku – skurcze przełyku są słabo skoordynowane, co może powodować ból, oprócz oczywiście trudności w połykaniu; twardzina skóry – choroba, która prowadzi do rozwoju tkanki bliznowatej, co powoduje stwardnienie tkanki i utratę elastyczności (przełyk ma trudności z wykonywaniem normalnych ruchów perystaltycznych przesuwających pokarm przez przewód pokarmowy; zwężenie przełyku, które wpływa na pasaż pokarmów stałych; refluks żołądkowo-przełykowy – kwas żołądkowy uszkadza tkanki przełyku i może powodować skurcze lub bliznowacenie i zwężenie przełyku. Wreszcie, trzeba wiedzieć, że stres i lęk lub zaburzenia depresyjne mogą powodować trudności w połykaniu, uczucie ucisku lub dyskomfortu w gardle.
Istnieją na szczęście sposoby ułatwiające połykanie i przesuwanie pokarmu do gardła, przełyku i żołądka: wypróbujmy żywność o różnej konsystencji, aby zidentyfikować najbardziej odpowiednią (np. pokarmy papkowate i gęste płyny); dodanie np. sosu ułatwi przełykanie; namoczenie herbatników w herbacie, mleku lub kawie, aby zmiękły; krojenie jedzenia na małe kawałki, aby ułatwić żucie; podawanie tłuczonych ziemniaków lub zup; picie dużych ilości płynów w ciągu dnia. Wiedząc, że każdy kęs jest bolesny, skupmy się na produktach wysokokalorycznych.
NAWODNIENIE
Woda w wystarczającej ilości jest niezbędna do eliminacji szkodliwych produktów metabolizmu przez nerki i pasaż jelitowy. Jednak wraz z wiekiem uczucie pragnienia słabnie, a następnie całkowicie zanika, co prowadzi do ryzyka odwodnienia, które może być poważne. Dlatego musimy myśleć o „piciu bez pragnienia”. Osłabiony apetyt osoby starszej prowadzi do mniejszego wchłaniania wody z pożywienia. Sprawdzajmy, czy podopieczny wypija przynajmniej 1 litr wody dziennie. Zachęcajmy go do picia w naszej obecności. Przypominajmy osobie, której pomagamy, o piciu podczas posiłków, ale także pomiędzy nimi. Upewnijmy się, że pije jeszcze więcej, jeśli istnieje ryzyko odwodnienia np. na skutek wysokiej temperatury (fala upałów, silne ogrzanie pomieszczeń), gorączki, biegunki czy wymiotów, po to, aby zrekompensować utratę wody dokonującej się poprzez pocenie (nawet jeśli osoba osłabiona nie zdaje sobie sprawy, że się poci). W takim przypadku powinna wypić 1/2 litra płynu na każdy stopień gorączki powyżej 37°C . Należy zadbać o nawodnienie podopiecznego również wtedy, gdy temperatura zewnętrzna przekracza 30°C. Przyjmowanie niektórych leków (diuretyków, neuroleptyków itp.) zwiększa utratę wody i również trzeba o tym pamiętać.
POZIOM AKTYWNOŚCI
Utrzymywanie regularnej aktywności fizycznej sprzyja dobremu samopoczuciu, poprawie zdrowia i zachowaniu niezależności. Pomaga utrzymać lub rozwinąć mięśnie, a tym samym zmniejszyć ryzyko upadku. Kiedy boimy się, że upadniemy lub jesteśmy zmęczeni, nie mamy już odwagi się ruszyć. Rezultat: poruszanie się jest coraz trudniejsze. Ważne jest również, zachęcanie podopiecznego do poruszania się tak często, jak to możliwe. Ruch pozwala się „rozciągnąć”, zrelaksować, zachować poczucie równowagi i chronić stawy. Każdy spadek poziomu aktywności odzwierciedla stan fizycznego lub psychicznego zmęczenia, który jest czasem jedyną oznaką początku niedożywienia. Zachęcajmy osobę, której pomagamy, aby podejmowała jak najwięcej różnych form aktywności fizycznej (np. zakupy, spacery, prace w ogrodzie, sprzątanie, nawet trochę ćwiczeń…) Proponujmy jednak realistyczne cele, biorąc pod uwagę stan zdrowia lub kondycję podopiecznego. Uważajmy, aby nie angażował się w aktywność fizyczną, która jest zbyt męcząca lub zbyt długa, co postawiłoby go w sytuacji porażki, a nawet zamknięcia się w sobie. Czynności domowe to także czynności fizyczne, nawet te drobne, np. obieranie warzyw. Na co dzień zachęcajmy osobę, którą się opiekujemy, aby: brała na siebie jak najwięcej obowiązków domowych, nie usiłując wykonywać ich „tak jak wcześniej”; chodziła pieszo na zakupy; wychodziła choćby na krótki spacer w celu zmiany swojego otoczenia; uczestniczyła w przygotowywaniu posiłków; kontynuowała samodzielne mycie i ubieranie się, tak długo/często, jak to możliwe.
Starajmy się zapewnić jej zajęcia intelektualne lub rekreacyjne, np. czytanie, krzyżówki, oglądanie telewizji, kontakty towarzyskie.
Osoby starsze są narażone na ryzyko niedoborów, niedożywienie, a nawet odwodnienie. Potrzeby żywieniowe muszą być dostosowywane do okoliczności, aby uniknąć pewnych częstych problemów, typowych dla zaawansowanego wieku (np. osteoporozy, zaburzeń trawienia lub gospodarki lipidowej). Aby starzeć się w dobrym zdrowiu, konieczne jest przyjęcie dobrych praktyk żywieniowych, aby dostarczyć organizmowi wszystkich potrzebnych składników odżywczych.
Zbilansowana dieta pozwala osobie starszej zachować dobre zdrowie. Nie ma „dobrych” i „złych” produktów spożywczych. Kluczem jest spożywanie różnorodnych, wysokiej jakości produktów (najlepiej nieprzetworzonych), w rozsądnych ilościach.
AUTOR: Dorota Olszewska-Słonina
Katedra Patobiochemii i Chemii Klinicznej, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; dorolsze@cm.umk.pl
PIŚMIENNICTWO
- Jarosz W. Dieta seniora. PZWL 2019.
- Grzymisławski M. (red). Dietetyka kliniczna. PZWL 2019.
- Normy Żywienia Człowieka dla populacji polskiej, red. nauk. Jarosz M., wyd. Instytut Żywności i Żywienia, 2017
- Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, red. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J., wyd. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020 (https://ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/03/normy_zywienia_2020web.pdf)
#FunduszeUE #FunduszeEuropejski
„Materiał powstał w ramach projektu partnerskiego pn. Opieka długoterminowa – kształcenie kadr Etap I- dofinansowanego ze środków Unii Europejskiej„
